Sraith Monagraif Scéime an NRA

The Mill at Kilbegly: an archaeological investigation on the M6 Ballinasloe to Athlone national road scheme

(ISBN 978-0-9574380-1-9)

Déantar cur síos in The Mill at Kilbegly, a scríobh Neil Jackman, Caitríona Moore agus Colin Rynne, ar iarsma iontach ar tháinig seandálaithe air in 2007 a bhí ag tabhairt faoi ghnáth-thochailtí tástála i bportach i ndeisceart Chontae Ros Comáin, ar bhealach mhótarbhealach nua an M6. Tá an muileann uisce tóin le talamh ón meánaois luath ag Kilbegly ar cheann de na samplaí dá mhacasamhail is tábhachtaí a aimsíodh i seandálaíocht na hEorpa iar-Rómhánaí. Bhí sárbhail ar na taraenna, na linnte muilinn, an flúma nó an locchomhla, lusca an mhuilinn nó an teach cruinn, mol an rotha, an t-acastóir agus na céaslaí nuair a thángthas orthu (sa mhullach ar na huirlisí agus na hearraí eile a bhaineann leis an muileann), a bhí á gcaomhnú i nduibheagán dorcha, fionnuar, gan aer an phortaigh móna. Cuireadh saibhreas eolais nua ar fáil nuair a rinneadh an suíomh a thochailt ar ghnéithe de mhuilte luatha agus den mhuilleoireacht agus de cheird shofaisticiúil na saor muilinn ón meánaois luath in Éirinn. Cuirtear le cuntas seandálaíochta shuíomh an mhuilinn mheánaoisigh sa leabhar seo trí staidéir eolaíochta ar ábhair phailéachomhshaoil ón bportach agus anailís stairiúil ar fhoinsí cáipéisíochta ón meánaois luath.

Harvesting the Stars: a pagan temple at Lismullin, Co. Meath

(ISBN 978-0-9574380-0-2)

Tá Lios Muilinn suite i nGleann Ghabhra, faoi Theamhair, Contae na Mí. Rinneadh an suíomh seandálaíochta de is mó a bhfuil cur amach air de na 167 suíomh seandálaíochta ar thángthas orthu agus a imscrúdaíodh feadh bhealach mhótarbhealach an M3 idir Cluain Aodha agus lastuaidh de Cheanannas. Imfhálú mór ciorclach ón Iarannaois a rinneadh de chuaillí a aimsíodh, a tochlaíodh agus ar baineadh tuiscint as, an ghné is suntasaí sa leabhar seo. Is í an tuiscint a bhaineann an t-údar, Aidan O’Connell, as an imfhálú ná teampall págánach faoin aer agus cuireann sé an cheist ‘Cé a thóg é?’ Agus ‘Conas a úsáideadh é?’ (Tugann an fhianaise le fios gur thit deasghnátha mórthaibhseacha oíche amach anseo a d’imigh ar na Déithe go mbainfí fómhar torthúil.) Fiosraítear na ceisteanna seo agus eile san fhoilseachán seo ar cheann de na rudaí is tábhachtaí a aimsíodh ar an M3.

Beneath the Banner: archaeology of the M18 Ennis Bypass and N85 Western Relief Road, Co. Clare

(ISBN 978-0-9564180-7-4)

Déantar cur síos ar in Beneath the Banner, le Nóra Bermingham, Graham Hull agus Kate Taylor, ar thorthaí tochailtí seandálaíochta feadh bhealach Sheachbhóthar na hInse an M18 agus Bhóthar Faoisimh an Iarthair an N85, Contae an Chláir. Tochlaíodh fiche a hocht suíomh, idir reiligí réamhstairiúla créamtha agus áitheanna brící ón nua-aois luath, cuid de bhunsraith Agaistíneach mheánaoiseach Mhainistir an Chláir san áireamh. Is ionann an taifead ar na rudaí seo a aimsíodh agus scéal faoin saol daonna i nGleann Abhann an Fhorghais ón réamhstair luath go dtí an nua-aois. Bhí áit ar leith sa tírdhreach ag na reiligí réamhstairiúla créamtha ag Maighnis Mór, agus bhí siad, agus inbhear Abhann an Fhorghais, le feiceáil i dteannta a chéile. I measc na suíomhanna ón meánaois luath, bhí áit chónaithe agus ceardlann ghabha, laistigh d’imfhálú créfoirt ar ghabh claí timpeall air ag Cathair Cheallaigh Mhór, i measc na rudaí thar a bheith tábhachtach a aimsíodh. Ba phríomh-lárionad reiligiúnach, polaitiúil agus tráchtála Mainistir an Chláir ó bunaíodh í sa 12ú haois. Bhí sé suite ar thulán de thalamh ard i dtuilemhá Abhainn an Fhorghais. Déanann na tochailtí anseo a haistriú ó theach reiligiúnach meánaoiseach go garastún míleata sa tréimhse tar éis an Reifirméisin, a rianú. I dtréimhse níos déanaí, léiríonn na háitheanna brící, an áith aoil agus iarsmaí eile de ‘Feabhsúcháin’ ón nua-aois luath go raibh príomhbhaint ag an tírdhreach, agus ag na hamhábhair a sholáthraíonn sé, leis an mbeatha sa ghleann i ngach tréimhse.

Borderlands: archaeological investigations along the route of the M18 Gort to Crusheen road scheme

(ISBN 978-0-9564180-6-7)

Gné lárnach é mótarbhealach an M18 i gConair an Atlantaigh. Trasnaíonn sé croíthailte geilleagracha an Iarthair, nascann sé dhá chathair mhóra – Gaillimh agus Luimneach – agus gabhann sé thar Shionainn agus Inis, i measc áiteanna eile. Ach ní dhéanann bóthar níos fearr an stair a chur ar leataobh le haon réigiún amháin a dhéanamh. Meabhraíonn údair an imleabhair reatha seo go dtrasnaíonn stráice an M18 idir an Gort agus Croisín ‘na tailte teorann’ idir dhá chúige, dhá chontae agus dhá chríoch stairiúla freisin. Is ar éigean a thabharfaidh an gnáth-thiománaí an teorainn faoi deara, mar gheall go ngluaiseann an trácht ó thuaidh agus ó dheas feadh mótarbhealach nua go saoráideach. Ach bhíodh sé an-sainithe go deo, tráth dá raibh, sa tírdhreach, ag Abhainn Mhaothraí, agus tá sé an-sainithe go fóill i samhlaíocht daoine áitiúla a mhaireann gach aon taobh den deighilt ina ndéanann Mumha teorainn le Connachta, ina ndéanann an Clár teorainn le Gaillimh agus, níos déanaí sa mheánaois, ina ndearna seanríocht Ghaelach Thuamhan, sa Chlár, teorainn leis na tailte ó thuaidh ar ghlac na Normannaigh ceannas orthu. Insítear cuid de na scéalta in Borderlands, a scríobh Shane Delaney, David Bayley, Ed Lyne, Siobhán McNamara, Joe Nunan agus Karen Molloy, faoi na tailte teorann seo san aimsir réamhstairiúil agus stairiúil.

Cois tSiúire—Nine Thousand Years of Human Activity in the Lower Suir Valley

(ISBN 978-0-9564180-3-6) CURRENTLY OUT OF PRINT

Rinne James Eogan agus Elizabeth Shee Twohig Cois tSiúire—Nine Thousand Years of Human Activity in the Lower Suir Valley a chur in eagar agus cuirtear i láthair ann na torthaí ar bhreis agus 60 tochailt seandálaíochta ar bhealach Sheachbhóthar Chathair Phort Láirge an N25, a nocht gur mhair daoine sa chuid seo de Ghleann na Súire Íochtarach ó thráth na bhfiagaithe cnuasaitheoirí is luaithe ar aghaidh. I measc na rudaí a aimsíodh bhí muileann uisce ingearach ó thráth lua sa seachtú haois AD ag Cill Odhráin, an muileann is luaithe dá mhacasamhail a sainaithníodh go dtí seo in Éirinn, agus an lonnaíocht Lochlannach thábhachtach ón naoú haois AD a aimsíodh ag Baile na Coille.

Tá in Cois tSiúire (‘taobh leis an tSúir’ nó ‘in aice na Súire’) achoimrí ar thochailtí a scríobh na stiúrthóirí tochailte, a gcuireann sraith sainléargas ginearálta leo a dhéanann na rudaí a aimsíodh a shuíomh ina gcomhthéacsanna réigiúnacha, náisiúnta agus idirnáisiúnta. Léiríonn na húdair go raibh pobail bheoga ag maireachtáil ón aimsir is luaithe i nGleann na Súire Íochtarach a bhí leathanaigeanta agus dinimiciúil, agus a bhain tairbhe as na buntáistí nádúrtha a sholáthair na tírdhreacha agus na hacmhainní ilchineálacha ‘cois Súire’.

In the Lowlands of South Galway: archaeological excavations on the N18 Oranmore to Gort national road scheme

(ISBN 978-0-9564180-4-3)

Scríobh Finn Delaney agus John Tierney In the Lowlands of South Galway agus déantar cur síos ann ar bhreis agus 20 suíomh seandálaíochta a thochail Eachtra Archaeological Projects ar bhealach scéim bóthair an N18 idir Órán Mór agus an Gort, a thrasnaíonn tírdhreach inar mhair agus inar bhásaigh pobail dhaonna ar feadh 10,000 bliain. Ba chúlra buan an mhá inar mhair siad agus ba mhír mhearaí de thailte féaraigh, coillte coill agus de bhuncharraig bhoireannach aolchloiche ina raibh imeallbhord mantach Atlantach, agus Sliabh Eachtaí agus Boirinn ag féachaint amach air. Déantar cur síos aonair ar na tochailtí sa leabhar seo ach déanann na húdair iarracht freisin an fhianaise a thuiscint ó gach tréimhse ina suíomh fairsing tírdhreacha agus cuireann siad amharc anuas ar fáil don léitheoir ar an saol ar mhá íseal Dheisceart na Gaillimhe, óna réamhstair go dtí an nua-aois. Foilsíodh i Meitheamh 2011 é, agus gabhann CD leis an imleabhar maisiúil seo ina bhfuil na tuairiscí ábhartha deiridh tochailte agus eolas teicniúil eile.

Of Troughs and Tuyères: the archaeology of the N5 Charlestown Bypass

(ISBN 978-0-9564180-1-2)

Scríobh Richard Gillespie agus Agnes Kerrigan é seo, agus leabhar é lena mbaineann tábhacht réigiúnach agus atá éachtach i dtaobh cúrsaí amhairc de ina bpléitear torthaí ar bhreis agus 40 tochailt a rinne seandálaithe Chomhairle Contae Mhaigh Eo sular tógadh Seachbhóthar Bhaile Chathail an N5 in oirthear Mhaigh Eo. Foilsíodh i mí na Nollag 2010 é agus cuirtear i láthair sa mhonagraf seo fiosrú ar shé mhíle bliain de ghníomhaíocht dhaonna faoi mar a léirítear i struchtúir Neoiliteacha, fulachtaí fia dea-chaomhnaithe ón gCré-umhaois (tugtar suíomhanna ársa cócaireachta orthu chomh maith), lonnaíochtaí imfhálaithe ón meánaois luath agus foirgnimh dhúchasacha ón 19ú haois. Rinne na rudaí a aimsíodh iarthírdhreacha a atógáil, nocht siad teagmháil ársa leis an domhan níos fairsinge agus sholáthair siad léargas tábhachtach ar iartheicneolaíochtaí agus ar iarcheardaíocht. Déanann na suíomhanna an-spéisiúla a nochtar in Of Troughs and Tuyères an príomhról a ghlacann Iarthar na hÉireann i dtaobh scéal seandálaíochta an oileáin seo a nochtadh.

Places Along the Way: first findings on the M3

(ISBN 978-0-9564180-0-5)

Chuir Mary B Deevy agus Donald Murphy Places Along the Way in eagar agus léirítear ann garsprioc shuntasach don NRA mar gheall gurbh é an cúigiú foilseachán ina shraith monagraf a bhain go sonrach le scéim agus gurbh é an chéad mhonagraf a bhí tiomnaithe do na torthaí tochailte ó scéim mótarbhealaigh an M3 idir Cluain Aodha agus lastuaidh de Cheanannas (féach Harvesting the Stars thuas). Foilsíodh an leabhar seo i mí na Nollag 2009 agus cuirtear i láthair ann cuntais shubstainteacha ar agus machnamh ar ocht gcinn de na suíomhanna is suntasaí ar mhótarbhealach an M3 idir Dún Búinne agus an Uaimh i gContae na Mí – limistéar ina bhfuil an tírdhreach níos fairsinge timpeall ar Theamhair. Ráitis eatramhacha iad na caibidlí ina ndéantar cur síos ar na suíomhanna aonair san imleabhar seo a scríobhadh fad a bhí taighde iarthochailte ar bun; ach ní dóchúil go ndéanfaidh taighde breise athrú radacach ar go leor de na tátail a bheartaítear go sealadach sa leabhar, mar sin féin. Cé go ndíríonn an fhianaise ó na suíomhanna go trom ar an tréimhse mheánaoiseach luath, tá rianta substainteacha ann freisin de ghníomhaíocht réamhstairiúil agus ón meánaois dhéanach. Cuireann an leabhar seo méid tábhachtach chomh maith leis an bhfianaise dhoiciméadach i leith lonnaíocht níos déanaí sa mheánaois sa Mhí.

In the Shadow of the Galtees: archaeological excavations along the N8 Cashel to Mitchelstown road scheme

(ISBN 978-0-9545955-9-3)

Scríobh Melanie McQuade, Bernice Molloy agus Colm Moriarty In the Shadow of the Galtees agus is é an ceathrú foilseachán i sraith monagraf an Údaráis um Bóithre Náisiúnta a bhaineann go sonrach le scéim agus foilsíodh é i Samhain 2009. Tugtar le chéile sa leabhar seo na torthaí ar imscrúduithe seandálaíochta ar bhealach an scéim bóthair an N8 idir Caiseal agus Baile Mhistéala i gContae Thiobraid Árann faoinar thug Margaret Gowen & Co. Ltd. Thángthas le linn thógáil an bhóthair nua seo ar go leor suíomhanna seandálaíochta móra nach rabhthas eolach orthu roimhe seo a chuir doimhneacht nua lenár n-eolas ar Thiobraid Árann Theas. Déantar cur síos sa leabhar ar na suíomhanna agus na déantáin an-spéisiúla a aimsíodh agus fiosraítear ann conas a dhéanann na rudaí seo machnamh ar riachtanais, roghanna agus fiú dílseachtaí polaitiúla athraitheacha na ndaoine a chónaigh sa limistéar seo le 5,000 bliain anuas. 24 struchtúr ón gCré-umhaois (idir 4,000 agus 2,600 bliain d’aois) atá sna rudaí is tábhachtaí a luaitear sa leabhar. Seo an líon is mó d’fhoirgnimh ón gCré-umhaois a aimsíodh go dtí seo ar aon scéim bóthair amháin in Éirinn. Rinneadh In the Shadow of the Galtees a chur le chéile go mealltach le léaráidí lándatha ar fud an leabhair agus cuirtear CD-ROM ar fáil freisin ina gcuimsítear na tuairiscí uile deiridh tochailte agus na saintuairiscí go léir. Ní hamháin go meallfaidh an leabhar seo aon duine atá an-tógtha leis an am a chuaigh thart, ach beidh an-spéis go deo ag daoine ann ó réigiún Thiobraid Árann.

Near the Bend in the River: the archaeology of the N25 Kilmacthomas realignment

(ISBN 978-0-9545955-8-6)

Scríobh Penny Johnston, Jacinta Kiely agus John Tierney Near the Bend in the River agus is é an tríú foilseachán i sraith monagraf a bhaineann go sonrach le scéim de chuid an Údaráis um Bóithre Náisiúnta agus foilsíodh é ag deireadh 2008. Tugtar le chéile sa leabhar seo na torthaí ar imscrúduithe seandálaíochta ar bhealach an athailíniú an N25 ag Coill Mhic Thomáisín i gContae Phort Láirge faoinar thug Eachtra Archaeological Projects idir 1998 agus 2000. Baineadh an chéad úsáid, dá bharr seo, as tochailtí forleathana tástála réamhthógála ar scéim bóthair Éireannach. Sainaithníodh rianta de ghníomhaíocht dhaonna roimhe seo as na tochailtí in 30 limistéar ar leith feadh an bhóthair nua seo. Ní rabhthas eolach, roimh an obair seo ach ar aon fhulacht fiadh, nó tulán dóite, amháin feadh líne an athailínithe. I measc na n-iarsmaí a aimsíodh, bhí loirg chuaille bhunsraithe foirgnimh a tógadh nach mór 4,500 bliain ó shin ag daoine a d’úsáid potaireacht Eascra an-mhaisithe agus córas páirceanna a sainaithníodh lenar bhain tábhacht áitiúil a cheaptar a bhain le lonnaíocht Choill Mhic Thomáisín a fhorbairt sa mheánaois. Nochtadh sna tochailtí gníomhaíocht dhaonna nach mór leanúnach sa chuid seo de Phort Láirge le sé mhíle bliain anuas agus cuirtear na torthaí i láthair i bhfoirm gasaitéir, agus gabhann CD-ROM leis ina gcuimsítear na tuairiscí deiridh tochailte agus na saintuairiscí uile.

The Archaeology of Life and Death in the Boyne Floodplain: the linear landscape of the M4

(ISBN 978-0-9545955-5-5)

Scríobh Neil Carlin, Linda Clarke agus Fintan Walsh an monagraf seo agus d’fhoilsigh an tÚdarás um Bóithre Náisiúnta é i Lúnasa 2008 agus is é an dara foilseachán i sraith monagraf an NRA a bhaineann go sonrach le scéim. Tugtar le chéile san fhoilseachán seo na torthaí ar an obair fhorleathan sheandálaíochta a rinneadh ar scéim mótarbhealaigh an M4 idir Cionn Átha Gad, an Bóthar Buí agus Cill Choca (M4 KEK) sular tosaíodh an tógáil. Cuireann an foilseachán seo go mór lenár dtuiscint ar an tréimhse mheánaoiseach luath, ach go háirithe, ach cuireann sé chomh maith lenár dtuiscint ar an Iarannaois luath agus ar fhorbairtí níos déanaí. Tugann scóip iontach na hoibre a chuirtear i láthair sa mhonagraf seo gairmiúlacht agus díograis na seandálaithe uile atá bainteach sa tionscadal. Tá in CD-ROM a ghabhann leis an bhfoilseachán tuairiscí éagsúla deiridh agus saintuairiscí tochailte.

Monumental Beginnings: the archaeology of the N4 Sligo Inner Relief Road

(ISBN 978-0-9545955-4-8)

Scríobh Ed Danaher Monumental Beginnings agus d’fhoilsigh an NRA é seo i mí na Nollag 2007 agus ba é an chéad fhoilseachán i Sraith Monagraif Scéime an NRA. Tugtar sonraí san fhoilseachán seo faoi na torthaí ar na rudaí a aimsíodh agus ar thochailtí seandálaíochta feadh bhealach Bhóthar Faoisimh Inmheánach Shligigh an N4. Mar thoradh ar imscrúduithe in 2003 a rinne Archaeological Consultancy Services Ltd agus ar thástáil tosaigh agus ar thochailt a rinne Mary Henry Archaeological Services Ltd in 2001, aimsíodh roinnt suíomhanna réamhstairiúla tábhachtacha, suíomh imfhálaithe cabhsa san áireamh a ghabhann siar go dtí an tréimhse Neoiliteach Luath, thart ar 4000 BC. Cuireann na rudaí seo a aimsíodh le hoidhreacht seandálaíochta réigiúin ar a raibh dea-cháil cheana féin i ngeall ar a shéadchomharthaí seasta. Tá in CDROM a ghabhann leis an bhfoilseachán tuairiscí deiridh agus saintuairiscí tochailte.